بهره‌برداری از ذخایر ژنتیکی درگرو حفاظت

به گزارش ایسنا محمدرضا اشرف‌زاده با اشاره به ارزش‌های متنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی گفت: ذخایر ژنتیکی و زیستی که دارای ارزش های اقتصادی، غذایی، پزشکی، حفاظتی، علمی، اجتماعی و فرهنگی هستند، نقش مهمی را در امنیت اقتصادی، غذایی، سیاسی، محیط زیستی و اجتماعی کشورها بازی می‌کنند. این موضوع از آن جنبه حائز اهمیت است که کشورهای در حال توسعه از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی نسبت به کشورهای توسعه یافته دارای غنای بالاتری هستند، در حالی که کشورهای توسعه یافته از نظر فنویری‌های بهره برداری از این ذخایر قدرتمندتر هستند. 

وی ادامه داد: حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی در عین حال که از اهمیت زیادی برخوردار است، با حساسیت‌ها و مسائل پیچیده‌ای روبرو است. تجزیه و تخریب زیستگاه یا تغییر کاربری زمین، تغییر اقلیم، گونه های بیگانه مهاجم، بهره برداری بیش از حد، آلودگی، تجارت غیرقانونی و مسائل سیاسی در کنار مدیریت نامناسب منابع آب، آگاهی اندک، بودجه ناکافی، کمبود و نقصان تجهیزات و زیرساخت‌ها و کمبود نیروی انسانی از مهمترین مسائل و چالش‌های پیش روی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی هستند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ارتباط مستقیمی بین حفاظت از تنوع زیستی و رفاه انسان وجود دارد. شناخت و استفاده از این ارتباطات می‌تواند به بسیج اراده سیاسی و منابع مورد نیاز برای تضمین آینده‌ای مثبت برای میراث زیستی و ژنتیکی ایران کمک کند.

اشرف زاده در ادامه گفت: حفاظت در داخل زیستگاه‌های طبیعی از جمله مناطق حفاظت شده و حفاظت در خارج از زیستگاه‌های طبیعی از جمله نگهداری در اسارت و بانک‌های بافت، سلول، اسپرم، تخمک و جنین به عنوان دو رویکرد اصلی حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می‌روند. علی‌رغم تنوع موجود در رویکردهای حفاظت در خارج از زیستگاه‌های طبیعی به دلایل مختلف حفاظت از جمعیت‌ها در داخل زیستگاه‌های طبیعی نظیر مناطق حفاظت شده به منظور نگهداری از پتانسیل تکاملی ذخایرژنتیکی، مثلاً حفظ ظرفیت سازگاری برای انعطاف‌پذیری در برابر تغییر اقلیم، بیماری های نوظهور و.. دارای اهمیت ویژه‌ای است.

وی افزود: از سوی دیگر مطالعات نشان می‌دهند در حالی که توسعه مناطق حفاظت‌شده از مهمترین راهبردها در حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی به شمار می‌رود، توجه جدی به ملاحظات محیط زیستی و حفاظتی و اجرای اقدامات مرتبط در سراسر پهنه‌های کشور، از مناطق صنعتی گرفته تا جاده‌ها، شهرها، زمین‌های کشاورزی و… به منظور حفاظت و بهره برداری پایدار و خردمندانه از تنوع زیستی و به عبارت دیگر دستیابی به توسعه پایدار و درخور الزامی است.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در ادامه گفت: امروزه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی نیازمند مداخلات کارشناسی برای اطمینان از فرآیندهای اکولوژیکی یا مدیریتی لازم برای حفظ جمعیت‌هاست. روند کنونی نشان می‌دهد که بدون خواست و مداخله حاکمیت، مشارکت تمامی ذینفعان در کلیه دستگاه‌ها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی و عموم مردم وتقویت جدی تلاش‌های حفاظتی با تکیه بر دانش و فناوری‌های نوین، بسیاری از گونه‌ها و اکوسیستم‌های کشور طی سال‌های آینده با فشار فزاینده‌ای برای بقا مواجه خواهند بود. حفاظت و بهره‌برداری از منابع ژنتیکی پیوند ناگسستنی دارند، زیرا استفاده از ذخایر ژنتیکی به حفاظت از آن‌ها وابسته است و در عین حال استفاده خردمندانه و پایدار می‌تواند به حفاظت از ذخایر ژنتیکی کمک کند. 

‌اشرف زاده در ادامه اظهار کرد: کشورهای مختلف، برای حفاظت از ذخایر ژنتیکی جانوری و گیاهی اقدام به توسعه راهبردها و برنامه‌های اقدام ملی کرده‌اند. این کشورها حفاظت از ذخایر ژنتیکی در تهدید و اندمیک (منحصربه‌فرد) را در اولویت قرار داده‌اند. در برنامه‌های این کشورها به طور جدی تاکید شده است که اجرای راهبردهای حفاظت از ذخایرژنتیکی باید توسط همه بازیگران از سیاست‌گذاران اصلی تا سازمان‌های‌ دولتی و غیردولتی و وزارتخانه‌های مختلف، متخصصان، دانشگاهیان و جوامع محلی پشتیبانی شود همچنین در برنامه‌های این کشورها تاکید شده است که با توجه به حساسیت و اهمیت موضوع، بسیج منابع مالی مناسب و بلندمدت برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی و زیستی ملی بسیار حیاتی است. حفاظت و توسعه مشارکت‌های بین المللی و منطقه‌ای برای حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی از جمله با کشورهای همسایه از مواردی است که باید مورد توجه باشد.

اشرف زاده با بیان اینکه کشور ایران از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی در جایگاه جهانی ویژه‌ای قرار دارد، گفت: ایران در مقیاس بین المللی، به‌ عنوان کشوری که دقیقاً در نقطه‌ تلاقی سه منطقه‌ اصلی زیست‌جغرافیایی جهان (پالئارکتیک، آفروتروپیکال و ایندومالایا) قرار دارد، نمونه‌ای بارز از یک منطقه‌ گذار زیست‌جغرافیایی است. ایران در مقیاس منطقه ای به عنوان پلی مهم بین شبه جزیره عربستان، مدیترانه، آسیای مرکزی و هند عمل می کند. هم‌پوشی با دو کانون از ۳۶ کانون داغ تنوع زیستی جهان، در کنار سایر عوامل، ایران را به عنوان کشوری مهم از نظر ذخایر ژنتیکی و زیستی بدل کرده است.

وی افزود: تنوع ذخایر ژنتیکی و زیستی کنونی کشور، محصول شرایط امروزی و رویدادهای زمین شناختی و نوسانات اقلیمی گذشته است. پیچیدگی جغرافیایی ایران باعث ایجاد اقلیم های متنوع و آستانه‌ای از جمله اقلیم‌های سرد سیبری، معتدل مرطوب و داغ نیمه گرمسیری شده است. حدی ترین دماهای هوا در سطح زمین در کشور از منهای ۴۶ درجه سانتیگراد در شمال غرب ایران تا ۸0.۸3 درجه سانتیگراد در دشت لوت به ثبت رسیده است. تاکنون حدود ۳۷ هزار و ۵۰۰ گونه جانوری و بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است. تعداد ۵۷۹ گونه پرنده، ۲۱۴ گونه پستاندار، ۲۸۴ گونه خزنده، ۲۳ گونه دوزیست و۳۰۹ گونه ماهی آب شیرین در سطح کشور توصیف شده است. 

اشرف زاده ادامه داد: علاوه بر ماهیان آب شیرین، ۷۶۳ گونه از ماهیان دریایی در خلیج فارس، دریای عمان و دریای خزرشناسایی شده اند. تاکنون حدود ۳۵ هزار و۲۸۳ گونه از بی مهرگان در کشور توصیف شده اند که بیش از ۳۲ هزار و ۶۰۰ گونه از آنها بندپایان هستند. بیش از ۹۴ درصد تنوع گونه ای جانوران کشور به بی مهرگان و کمتر از ۶ درصد به مهره داران تعلق دارد. حشرات (با حداقل ۲۶ هزار و ۸۰۰ گونه)، بیش از ۷۰ درصد از کل گونه های کشور را به خود اختصاص می دهند. به هر حال، بی مهرگان کشور تا حد زیادی ناشناخته باقی مانده‌اند و برآوردها نشان می‌دهند که تعداد زیادی گونه از بی مهرگان کشور همچنان ناشناخته هستند.

////////////////////////////وی گفت: در حالی که فهرست های دقیق و قابل اتکایی از اکثر گروه های بی مهرگان کشور وجود ندارد، در خصوص بسیاری از گروه های مهره داران نیز با نقص اطلاعاتی مواجه هستیم. این شکاف‌ها و نقص‌های اطلاعاتی سبب درک سطحی و برآوردهای اریب در خصوص مناطق داغ غنای زیستی می‌شوند. این امر به ویژه با توجه به نیازمندی حفاظتی بالا در این مناطق بسیار مهم است، زیرا فشارهای روزافزون ناشی از دخالت‌ها و فعالیت های انسانی، جوامع زیستی منحصر به فرد را تهدید می کنند. توجه جدی به مطالعات در حوزه سیستماتیک حیات وحش به ویژه بی مهرگان برای درک موجودی و پراکنش جغرافیایی دارایی های کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. برای این منظور، تاکید می شود که مطالعات آرایه شناختی با بهره گیری از رویکرد رمزنگاری دی ان ای (دی ان ای بارکدینگ) یک پایه اطلاعاتی جامعی را برای برنامه های آتی حفاظت و مدیریت تنوع زیستی کشور فراهم می سازد. 

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: بر اساس آخرین اطلاعات اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، تعداد ۱۵۴ گونه از مهره داران ایران در فهرست گونه های در تهدید قرار دارند. برای نمونه، به پنج گونه ماهیان خوییاری کشور اشاره می شود که هر پنج گونه در فهرست IUCN در طبقه بحرانی انقراض (CR) قرار گرفته اند. قدمت جنگل های هیرکانی نیم رخ شمالی رشته کوه های البرز که از قدیمی ترین جنگل های جهان به شمار می روند و به عنوان اکوسیستم های باستانی شناخته می شوند به حدود ۲۵ تا ۵۰میلیون سال پیش می رسد. در حالی که امروزه، این جنگل ها همراه با جنگل های زاگرس و دیگر عرصه های جنگلی کشور با مسائل و چالش های حفاظتی متنوعی مواجه هستند.

وی ادامه داد: توسعه و تقویت برنامه ها و اقدامات برای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایرژنتیکی از اهمیت بالایی برخوردار است. شناسایی و توصیف ذخایر ژنتیکی با استفاده از تکنیک‌های ژنومی و فنوتیپی و ارزیابی ذخایر ژنتیک با استفاده از معیارهای اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی بسیار مهم هستند. بهبود وضعیت پایش ذخایر ژنتیکی، متنوع سازی و پایداری بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و مدیریت هماهنگ، هدفمند و هوشمند داده ها و اطلاعات، ایجاد زمینه دسترسیآسان به منابع ژنتیکی تحت کنترل و همچنین داده‌های غیرمحرمانه برایآموزش و پژوهش، توسعه و اجرای سیاست هایی برای تحریک نوآوری و یکپارچه سازی اهداف حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی در طرح ها و برنامه های ملی و دیگر سیاست های مرتبط (مانند توسعه روستایی، کشویرزی و جنگلداری)، استفاده از شاخص های استاندارد برای نظارت بر روندهای حفاظت و بهره برداری از ذخایر ژنتیکی و ارائه آنها در مجامع ملی و بین المللی مرتبط، توسعه استانداردهای بین المللی برای ارزیابی مجموعه های منابع ژنتیکی و جمعیت ها با هدف پایش روندها در حفاظت از تنوع ژنتیکی، پایش منظم تمامی اقدامات حفاظتی در داخل و خارج از زیستگاه های طبیعی و بهره برداری پایدار و انجام ارزیابی ریسک و تهدید با استفاده از شاخص های استاندارد از موارد قابل توجه در راستای حفاظت و بهره برداری پایدار از ذخایر ژنتیکی هستند.

اشرف زاده ادامه داد: باید سیاست های موجود کشور و چشم انداز قانونی و ابزارهای مرتبط با حفاظت و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی برای شناسایی شکاف ها و نیازمندی هامورد بررسی قرار گیرد. توجه جدی به استفاده از تجهیزات و فنویری های نوین و دانش محوری نقش مهمی در حفاظت و بهره برداری پایدار ذخایر ژنتیکی و زیستی دارد. ایجاد زیرساخت‌های فنی، کارشناسی و تحقیقاتی یکپارچه ملی، مستندسازی و بهره برداری پایدار از منابع ژنتیکی و ایجاد برنامه های توسعه ظرفیت انسانی در حفاظت از منابع ژنتیکی و بهره برداری پایدار و همچنین یکپارچه سازی رویکردهای مرتبط با منابع ژنتیکی در سیاست ها و برنامه هایموجود در دانشگاه و صنعت باید در دستور کار قرار گیرد.

وی ادامه داد: افزایش آگاهی تخصصی و همچنین آموزش و آگاهی عموم مردم، از جمله کودکان، در مورد ارزش‌های ذخایر ژنتیکی برای جامعه، وابستگی کشورها به منابع ژنتیکی و اهمیت حفظ تنوع ژنتیکی برای تدویم تامین نیازهای حیاتی انسان،نقش بسیار مهمی در حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور دارد. ضروری است که مشارکت و همکاری بین کلیه بازیگران در تمامی حوزه ها برای هم افزایی و یکپارچه سازی نقش بازیگران و ذینفعان منابع ژنتیکی و همچنین تقویت و مستحکم سازی پیوندهای بین آنها در دستور کار قرار گیرد. ایجاد ظرفیت و توسعه فعالیت‌های مشترک در زمینه حمایت از زیرساخت‌های اطلاعاتی و دسترسی بهتر به همه منابع مرتبط و اشتراک‌گذاری داده‌ها و ظرفیت سازی در زمینه نوآوری و خلاقیت ها در راستای شناسایی و حل مسائل و مشکلات از دیگر موارد مهم هستند.

مدیر کل دفتر موزه ملی تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در پایان تاکید کرد: سازمان حفاظت محیط زیست، به استناد قوانین بالادستی از جمله قانون حفاظت و بهره برداری از منابع ژنتیکی کشور، متولی حفاظت از ذخایر ژنتیکی کشور در حوزه حیات وحش است. از مهمترین برنامه ها و اقدامات در حال انجام سازمان حفاظت محیط زیست در زمینه حفاظت از ذخایر ژنتیکی و زیستی می توان به، به روز رسانی و تقویت بانک های ژن ستادی و منطقه ای و همچنین مجموعه زیست بانک های گیاهی و جانوری مستقر در سازمان حفاظت محیط زیست، راه اندازی و تکمیل پایگاه داده (اطلس) تنوع زیستی ایران، تهیه نقشه ژنتیکی گونه های جانوری و گیاهی در تهدید و اندمیک کشور، رمزنگاری دی ان ای (DNA Barcoding) آرایه های مختلف حیات وحش کشور، شناسایی و تهیه فهرست گونه های گیاهی و جانوری در اکوسیستم های مختلف خشکی و آبی، حفاظت و احیاء گونه های در تهدید و اندمیک جانوری و گیاهی، اجرای برنامه های آموزشی و فرهنگ سازی، برگزاری نشست های تخصصی، برنامه ریزی و مدیریت در زمینه گونه های بیگانه مهاجم و همچنین کنترل و مدیریت آفات و بیماری های گیاهی و جانوری اشاره کرد.

انتهای پیام