با انواع کم خونی آشنا شوید: علل، علائم و روش های درمان
به گزارش همشهری آنلاین، پیش از معرفی انواع کم خونی باید با تعریف آن آشنا شویم. کم‌خونی یا آنمی وضعیتی است که در آن خون به اندازه کافی گلبول قرمز سالم برای حمل اکسیژن به بافت‌های بدن ندارد. گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین هستند، پروتئینی که اکسیژن را از ریه‌ها به تمام قسمت‌های بدن منتقل می‌کند.
کمبود هموگلوبین باعث احساس خستگی، ضعف و سایر علائم می‌شود. دلایل کم‌خونی متنوع هستند، از جمله کمبود آهن، ویتامین B12 یا فولات، بیماری‌های مزمن، از دست دادن خون و اختلالات ژنتیکی. تشخیص کم‌خونی با آزمایش خون انجام می‌شود و درمان آن به علت اصلی بستگی دارد.
به طور خلاصه، کم‌خونی به معنی کمبود گلبول‌های قرمز سالم در خون است که باعث کاهش انتقال اکسیژن به بافت‌ها و بروز علائمی مانند خستگی و ضعف می‌شود.
بیشتر بخوانید: فقر آهن چیست؟
انواع کم خونی و علل هر کدام
کم خونی انواع گوناگونی دارد که هر کدام به دلایل خاصی ایجاد می‌شوند. انواع کم خونی عبارتند از:
کم‌خونی فقر آهن
فقر آهن شایع‌ترین علت کم‌خونی در سراسر جهان است. آهن یک ماده معدنی ضروری است که برای تولید هموگلوبین، پروتئینی که در گلبول‌های قرمز خون یافت می‌شود، مورد نیاز است. هموگلوبین مسئول حمل اکسیژن از ریه‌ها به سایر بافت‌های بدن است. زمانی که بدن آهن کافی نداشته باشد، نمی‌تواند هموگلوبین کافی تولید کند و در نتیجه گلبول‌های قرمز نمی‌توانند به اندازه کافی اکسیژن را حمل کنند. این کمبود اکسیژن منجر به احساس خستگی، ضعف و سایر علائم کم‌خونی می‌شود.
علل فقر آهن شامل رژیم غذایی کم آهن، جذب ناکافی آهن در روده به دلیل بیماری‌هایی مانند سلیاک یا جراحی‌های دستگاه گوارش، از دست دادن خون مزمن مانند خونریزی قاعدگی شدید، زخم معده یا سرطان روده بزرگ، افزایش نیاز به آهن و برخی بیماری‌های مزمن می‌شود.
علائم کم‌خونی ناشی از فقر آهن به تدریج ظاهر می‌شوند و ممکن است شامل علائمی نظیر خستگی مفرط، ضعف عضلانی، تنگی نفس، رنگ پریدگی پوست، سردرد، سرگیجه، تپش قلب، ناخن‌های شکننده، موهای شکننده و ریزش مو، حساسیت به سرما و میل به خوردن مواد غیر غذایی باشند. تشخیص کم‌خونی ناشی از فقر آهن با آزمایش خون انجام می‌شود که سطح هموگلوبین، فریتین و شمارش گلبول‌های قرمز را اندازه می‌گیرد. درمان این نوع کم‌خونی معمولاً شامل مصرف مکمل‌های آهن خوراکی یا تزریقی است. همچنین، اصلاح رژیم غذایی و درمان هرگونه علت زمینه‌ای مانند خونریزی نیز ضروری است.
کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12
کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12، یک نوع اختلال خونی است که در آن بدن به اندازه کافی گلبول قرمز سالم تولید نمی‌کند. ویتامین B12برای تولید گلبول‌های قرمز سالم و عملکرد صحیح سلول‌های عصبی ضروری است. وقتی بدن ویتامین B12کافی دریافت نکند، گلبول‌های قرمز بزرگ‌تر و غیر طبیعی می‌شوند و نمی‌توانند به اندازه کافی اکسیژن را در بدن حمل کنند.
علت اصلی این نوع کم‌خونی، کمبود ویتامین B12در بدن است. این کمبود می‌تواند به دلایل مختلفی نظیر مشکلات جذب ویتامین B12در روده، کمبود فاکتور داخلی برای جذب ویتامین B12، رژیم غذایی نامناسب و مصرف برخی داروها رخ دهد.
علائم کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین B12به تدریج ظاهر می‌شوند و ممکن است شامل خستگی، ضعف، رنگ پریدگی پوست، تنگی نفس، سرگیجه، تپش قلب، بی‌حسی و گزگز دست‌ها و پاها، مشکلات تعادلی و اختلال در حافظه و تمرکز باشند.
کم‌خونی آپلاستیک
کم‌خونی آپلاستیک یک بیماری نادر و جدی است که در آن مغز استخوان که وظیفه تولید سلول‌های خونی از جمله گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها را دارد، به درستی کار نمی‌کند. در این بیماری، سلول‌های بنیادی مغز استخوان که مسئول تولید این سلول‌ها هستند، آسیب می‌بینند و نمی‌توانند به اندازه کافی سلول‌های خونی سالم تولید کنند. در نتیجه، فرد مبتلا به کم‌خونی آپلاستیک، دچار کمبود گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها می‌شود که به ترتیب اثراتی نظیر خستگی و ضعف، افزایش خطر بروز عفونت و خونریزی را در پی دارند.
علت دقیق کم‌خونی آپلاستیک در بسیاری از موارد ناشناخته است؛ اما عوامل مختلفی مانند عفونت‌های ویروسی، قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی، برخی داروها و اختلالات خود ایمنی می‌توانند در ایجاد این بیماری نقش داشته باشند. همچنین، در برخی موارد، کم‌خونی آپلاستیک ممکن است به صورت ارثی باشد.
بیشتر بخوانید: لیست بهترین آجیل‌ها برای کم خونی
کم‌خونی همولیتیک
کم‌خونی همولیتیک نوعی اختلال خونی است که در آن گلبول‌های قرمز خون سریع‌تر از سرعت تولید آن‌ها توسط مغز استخوان تخریب می‌شوند. این تخریب زودهنگام گلبول‌های قرمز، همولیز نامیده می‌شود. در نتیجه این تخریب، بدن به اندازه کافی گلبول قرمز سالم برای حمل اکسیژن به بافت‌ها ندارد و علائم کم‌خونی مانند خستگی، ضعف و رنگ پریدگی پوست بروز می‌کند.
علل ایجاد کم‌خونی همولیتیک متنوع است و می‌تواند به دلایل ارثی، اکتسابی، یا ترکیبی از هر دو باشد. برخی از علل شایع این بیماری عبارتند از اختلالات خود ایمنی، عفونت‌ها، برخی داروها، ناهنجاری‌های ساختاری گلبول‌های قرمز و بیماری‌های مزمن مانند سرطان.
به طور خلاصه، کم‌خونی همولیتیک زمانی رخ می‌دهد که گلبول‌های قرمز خون به طور غیر طبیعی و سریع تخریب می‌شوند و بدن قادر به جایگزینی آن‌ها نیست. این امر منجر به کمبود گلبول‌های قرمز و بروز علائم کم‌خونی می‌شود.
تالاسمی
تالاسمی یک اختلال خونی ارثی است که در آن بدن به اندازه کافی هموگلوبین سالم تولید نمی‌کند. هموگلوبین پروتئینی در گلبول‌های قرمز خون است که مسئول حمل اکسیژن به سلول‌های بدن می‌باشد. در تالاسمی، به دلیل وجود نقص در ژن‌های مسئول ساخت هموگلوبین، این پروتئین به شکل ناقص یا به مقدار کم تولید می‌شود. در نتیجه، گلبول‌های قرمز کوچک‌تر و ضعیف‌تر شده و نمی‌توانند اکسیژن را به اندازه کافی به بافت‌های بدن برسانند. این امر منجر به علائم کم‌خونی مانند خستگی، ضعف، رنگ پریدگی پوست و بزرگ شدن طحال می‌شود.
علت اصلی تالاسمی وراثت ژن‌های معیوب از والدین به فرزند است. این بیماری در مناطقی از جهان که ازدواج‌های فامیلی شایع است، بیشتر دیده می‌شود.
کم‌خونی داسی‌شکل
کم‌خونی داسی‌شکل یک بیماری ژنتیکی و خونی است که باعث تغییر شکل گلبول‌های قرمز خون می‌شود. در این بیماری، گلبول‌های قرمز به جای شکل معمول دیسکی، به شکل داسی یا هلالی درمی‌آیند. این تغییر شکل باعث می‌شود که گلبول‌های قرمز سخت‌تر و چسبناک‌تر شوند و به راحتی در رگ‌های خونی کوچک گیر کنند. این انسداد رگ‌ها باعث درد شدید، آسیب به اندام‌ها و سایر عوارض جدی می‌شود.
علت اصلی کم‌خونی داسی‌شکل جهشی است که در ژن هموگلوبین رخ می‌دهد. هموگلوبین پروتئینی است که در گلبول‌های قرمز خون وجود دارد و وظیفه حمل اکسیژن را بر عهده دارد. در افراد مبتلا به کم‌خونی داسی‌شکل، این جهش باعث می‌شود که هموگلوبین به جای شکل طبیعی، به شکل غیرطبیعی تولید شود. این هموگلوبین غیرطبیعی در شرایط کم‌اکسیژنی، به هم چسبیده و باعث تغییر شکل گلبول‌های قرمز به شکل داسی می‌شود.
افرادی که والدین آن‌ها هر دو ناقل ژن کم‌خونی داسی‌شکل باشند، احتمال بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارند. این بیماری بیشتر در افرادی دیده می‌شود که اجدادشان از مناطق آفریقا، آمریکای جنوبی، خاورمیانه و هند آمده‌اند.
کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن
کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن نوعی اختلال خونی است که در آن بدن به اندازه کافی گلبول قرمز سالم تولید نمی‌کند. این نوع کم‌خونی برخلاف کم‌خونی فقر آهن، به دلیل کمبود آهن مستقیم نیست، بلکه در اثر بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های التهابی روماتیسمی، عفونت‌های مزمن، سرطان‌ها و بیماری‌های کلیوی ایجاد می‌شود.
در این بیماری‌ها، سیستم ایمنی بدن به طور مداوم فعال است و پروتئین‌هایی تولید می‌کند که به گلبول‌های قرمز آسیب می‌رساند و عمر آن‌ها را کوتاه می‌کند. همچنین، بیماری‌های مزمن می‌توانند بر تولید گلبول‌های قرمز در مغز استخوان نیز تأثیر بگذارند. در نتیجه این عوامل، بدن نمی‌تواند به اندازه کافی گلبول قرمز سالم تولید کند و فرد دچار کم‌خونی می‌شود.
علائم این نوع کم‌خونی مشابه کم‌خونی فقر آهن است و شامل خستگی، ضعف، رنگ پریدگی پوست، تنگی نفس و سرگیجه می‌شود.
بیشتر بخوانید: ۱۰ ایده صبحانه برای کم خونی را بشناسید
علائم مشترک در انواع کم خونی
همانطور که توضیح دادیم، کم‌خونی به معنای کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون یا کاهش هموگلوبین این کاهش باعث می‌شود که بدن اکسیژن کافی دریافت نکند و علائم مختلفی ایجاد شود. اگرچه انواع مختلف کم‌خونی دلایل متفاوتی دارند، اما برخی علائم مشترک در همه آن‌ها دیده می‌شود. این علائم رایج کم‌خونی عبارتند از:
- خستگی و ضعف: این یکی از شایع‌ترین علائم کم‌خونی است. هنگامی که سلول‌های بدن اکسیژن کافی دریافت نکنند، احساس خستگی و ضعف شدیدی خواهید داشت. حتی فعالیت‌های روزمره ساده نیز می‌تواند دشوار شود.
- رنگ‌پریدگی پوست: پوست، لب‌ها و ناخن‌ها ممکن است رنگ پریده به نظر برسند. این به دلیل کاهش هموگلوبین و در نتیجه کاهش اکسیژن در خون است.
- تنگی نفس: کمبود اکسیژن در خون می‌تواند باعث تنگی نفس شود، حتی در هنگام فعالیت‌های سبک.
- سرگیجه و سبکی سر: کاهش فشار خون به دلیل کاهش حجم خون می‌تواند باعث سرگیجه و سبکی سر شود.
- تپش قلب: قلب برای جبران کمبود اکسیژن، سریع‌تر می‌تپد.
- درد قفسه سینه: در موارد شدید، کم‌خونی می‌تواند باعث درد قفسه سینه شود.
- سردرد: کمبود اکسیژن در مغز می‌تواند باعث سردرد شود.
- مشکلات تمرکز: کم‌خونی می‌تواند بر عملکرد مغز تأثیر گذاشته و باعث مشکلات تمرکز و حافظه شود.
- بی‌قراری پاها: برخی افراد مبتلا به کم‌خونی، احساس بی‌قراری و نیاز به حرکت دادن پاها را دارند.
- ناخن‌های شکننده و قاشق مانند: شکل ناخن‌ها ممکن است تغییر کرده و به شکل قاشق مانند شوند.
- زبان صاف و دردناک: زبان ممکن است صاف، براق و دردناک شود.
- افزایش عفونت: کم‌خونی می‌تواند سیستم ایمنی بدن را ضعیف کرده و خطر ابتلا به عفونت را افزایش دهد.
- کاهش اشتها: برخی افراد مبتلا به کم‌خونی، کاهش اشتها و وزن را تجربه می‌کنند.
روش های تشخیص کم خونی
تشخیص کم‌خونی معمولاً با انجام آزمایش‌های خون صورت می‌گیرد. این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا نوع کم‌خونی، شدت آن و علت ایجاد آن را مشخص کند. در ادامه، برخی از مهم‌ترین روش‌های تشخیص کم‌خونی را به طور مختصر توضیح می‌دهیم:
- شمارش کامل خون (CBC)
این آزمایش رایج‌ترین و اولین آزمایشی است که برای تشخیص کم‌خونی انجام می‌شود. در این آزمایش، تعداد گلبول‌های قرمز، هموگلوبین (پروتئین حامل اکسیژن در گلبول‌های قرمز) و هماتوکریت (درصد حجم خون اشغال شده توسط گلبول‌های قرمز) اندازه‌گیری می‌شود.
- آزمایش‌های آهن
اگر پزشک مشکوک به کم‌خونی فقر آهن باشد، آزمایش‌های دیگری برای بررسی سطح آهن در بدن تجویز می‌کند. این آزمایش‌ها شامل آهن سرم برای میزان آهن موجود در خون، فریتین برای بررسی میزان ذخایر آهن، ظرفیت کل اتصال به آهن (TIBC) و ترانسفرین می‌شود.
- آزمایشات بررسی اندازه و شکل گلبول‌های قرمز
این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا نوع کم‌خونی را دقیق‌تر تشخیص دهد. مثلاً در کم‌خونی فقر آهن، گلبول‌های قرمز معمولاً کوچک‌تر از حد طبیعی هستند.
- آزمایشات بررسی عملکرد مغز استخوان
اگر نتایج آزمایش‌های اولیه نشان‌دهنده مشکلی در مغز استخوان باشد، ممکن است آزمایش‌های دیگری برای بررسی عملکرد مغز استخوان انجام شود. این آزمایش‌ها شامل آسپیراسیون مغز استخوان و بیوپسی مغز استخوان می‌شود.
- آزمایش‌های تخصصی
بسته به نوع کم‌خونی مشکوک، ممکن است آزمایش‌های تخصصی دیگری نیز انجام شود. مثلاً برای تشخیص تالاسمی، آزمایش‌های ژنتیکی انجام می‌شود.
راهکارهای درمان برای انواع کم خونی
درمان کم‌خونی بسته به نوع و علت آن متفاوت است. به طور کلی هدف از درمان، برطرف کردن علت اصلی کم‌خونی و افزایش تعداد گلبول‌های قرمز خون است که با تجویز پزشک انجام می‌شود. برخی از روش‌های رایج درمان کم‌خونی عبارتند از:
- مکمل‌های آهن: در کم‌خونی فقر آهن، مصرف مکمل‌های آهن به صورت قرص یا شربت تجویز می‌شود.
- مکمل‌های ویتامین B12 و فولیک اسید: در کم‌خونی مگالوبلاستیک، مصرف مکمل‌های ویتامین B12 و فولیک اسید ضروری است.
- تزریق خون: در موارد شدید کم‌خونی، تزریق خون ممکن است لازم باشد.
- درمان بیماری زمینه‌ای: اگر کم‌خونی ناشی از بیماری دیگری باشد، درمان آن بیماری نیز ضروری است.
- تغییر رژیم غذایی: مصرف غذاهای غنی از آهن، ویتامین B12 و فولیک اسید مانند گوشت قرمز، سبزیجات برگ سبز تیره، حبوبات و میوه‌های خشک می‌تواند به درمان کم‌خونی کمک کند.
- داروهای تحریک‌کننده تولید گلبول‌های قرمز: در برخی موارد، داروهایی مانند اریتروپویتین برای تحریک مغز استخوان به تولید گلبول‌های قرمز بیشتر تجویز می‌شود.
بیشتر بخوانید: ۱۰ علامت شایع کم‌خونی چیست؟
چگونه از کم خونی جلوگیری کنیم؟
برای پیشگیری از کم‌خونی، رعایت چند نکته ضروری است. تغذیه سالم و متعادل اولین و مهم‌ترین قدم است. مصرف غذاهای غنی از آهن مانند گوشت قرمز، مرغ، ماهی، تخم‌مرغ، سبزیجات برگ سبز تیره مانند اسفناج و کلم، حبوبات، آجیل و میوه‌های خشک به تامین آهن مورد نیاز بدن کمک می‌کند. ویتامین C نیز به جذب بهتر آهن کمک می‌کند، بنابراین مصرف مرکبات و میوه‌های غنی از ویتامین C همراه با غذاهای حاوی آهن توصیه می‌شود.
علاوه بر این، اطمینان از دریافت کافی ویتامین‌های گروه B به ویژه ویتامین B12 و فولیک اسید، برای خون‌سازی اهمیت دارد. در صورت وجود بیماری‌های زمینه‌ای، کنترل و درمان آن‌ها نیز برای پیشگیری از کم‌خونی ضروری است.
چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟
اگرچه برخی علائم کم‌خونی مانند خستگی و ضعف ممکن است در زندگی روزمره برای همه پیش بیاید، اما اگر این علائم به طور مداوم و با شدت زیاد وجود داشته باشند و با فعالیت‌های روزانه تداخل کنند، باید به پزشک مراجعه کنید. همچنین، اگر با علائم زیر مواجه شدید، حتماً به پزشک مراجعه کنید:
- رنگ‌پریدگی پوست، لب‌ها و ناخن‌ها
- تنگی نفس حتی در فعالیت‌های سبک
- سرگیجه و سبکی سر
- تپش قلب
- درد قفسه سینه
- سردردهای مکر
- مشکلات تمرکز و حافظه
- بی‌قراری پاها
- ناخن‌های شکننده و قاشق مانند
- زبان صاف و دردناک
- افزایش عفونت‌ها
سخن پایانی
ما در این مطلب به بررسی انواع کم خونی پرداختیم. کم خونی می‌تواند با علائم گوناگونی نظیر خستگی، سردرد، تپش قلب، بی‌قراری پاها و بسیاری از موارد دیگر همراه باشد. در صورتی که با کم خونی دست و پنجه نرم می‌کنید، دارو را تنها با تجویز پزشک مصرف کنید.
